Bliskoistočni muzički instrumenti
Arapska muzika predstavlja rezultat izuzetno bogate kulturne baštine zemalja Bliskog istoka, veoma dinamična od sporog i senzualnog, preko brzog i energičnog izraza, uvek ostavlja prostor za improvizaciju i muzičara i plesača, zbog čega se emotivnost često navodi kao vrhunska odlika ovih divnih zvukova. Tradicionalni instrumenti imaju drevne korene koji datiraju hiljadama godina unazad. Danas su upotpunjeni harmonikom, saksofonom, violinom, violončelom, klarinetom a u poslednje vreme i sintisajzerom, gitarom i drugim orkestarskim instrumentima, stvarajući savršen spoj, koji inspiriše brojne plesače širom sveta.
U nastavku sledi klasifikacija i kratak opis najčećih bliskoistočnih instrumenata za orijentalni (trbušni) ples.
Duvački instrumenti:
Nai predstavlja flautu napravljenu od trske, koja raste u velikim količinama na obalama
kanala za navodnjavanje reke Nila. Najstariji Nai datira na period od pre 5000. godina, tehnika njegove izrade se nije mnogo menjala od tada,
ova vrsta flaute se i danas koristi u neizmenjenom obliku kod nekih plemena iz Etiopije. Reč Nei (Nai, Nay, Ney) potice iz staropersijskog od reči "Ne" što znači flauta. Koristi se za izvođenje turske, arapske i persijske muzike. Poseduje široku paletu
tonova od lakog i penušavog zvuka do oštrih prekida, skokova i zvuka koji budi čežnju i setu.
Kavala (Kawala) takođe predstavlja flautu vrlo sličnu prethodnom instrumentu.
Kavala se vise koristi u turskoj muzici, može proizvesti tužan i naričući zvuk. Razlika između Nai i Kavale je što Nai ima sedam rupa za sviranje dok Kavala
ima šest.
Arghul je duvački instrument takođe načinjen od trske, sastoji se od dve paralelne cevi.
Drugi naziv je "egipatska oboa", proizvodi zvuk sličan klarinetu i smatra se najstarijim klarinetom, takođe zvuk ovog instrumenta može podsećati na lelek.
Često je korišćen kao muzička pratnja za orijentalni ples, po jednom predanju uz zvuk arghula je uspavljivan Mojsije kad je bio beba. Instrument jako sličan arghulu je Cifte (više je zastupljen u Turskoj). Postoje tri vrste arghula:
mali, srednji i veliki arghul.
Mizmar (Zurna) ili arapski rog je dvoredni duvački instrument
koji može biti sačinjen od trske, drveta kajsije ili u modernijoj varijanti od metala. Naziv Zurna se češće koristi u Turskoj i Iranu. Mizmar je tradicionalni instrument Egipta,
proizvodi zvuk između trube i gajdi koji odiše vitalnošću i energijom, često se koristi na proslavama kao pratnja za orijentalni (trbušni) ples i kao glavni instrument narodnih igara iz regiona Said u gornjem Egiptu (saiidi). Mizmar je i termin
koji se koristi za grupu od dva ili tri muzičara koja sviraju mizmar u pratnji jednog ili dvojice perkusionista (bas bubanj). Prilikom sviranja Mizmara postoji posebna tehnika disanja: vazduh se udiše kroz nos i skladišti u obrazima odakle se polako
kanališe u Mizmar.
Uopšteno svi instrumenti tipa flaute (frule) se u orijentalnom (trbušnom) plesu prate talasastim i nežnim pokretima (snake arms, osmice, kamila, raznim njihanjima i kretnjom rukama), kod viših tonova favorizovani su talasasti pokreti ruku, gornjeg dela tela, nežni pokreti glave, dok su kod dubljih zvukova favorizovani više talasasti pokreti kukova i abdomena. Mizmar se prati posebnim folklornim plesnim stilom koji je opisan u tekstu saiidi.
Žičani instrumenti:
Ud (Oud) je žičani instrument arapskog porekla često korišćen u srednjevekovnoj i
modernoj muzici Islama. Naziv Oud na arapskom znaci drvo, grančica ili komad drveta. Ud se smatra kraljem instrumenata arapske muzike i svakako predstavlja jedan od najbitnijih
instrumenata u muzičkoj tradiciji Bliskog istoka. Pojavljuje se u Evropi preko Severne Afrike i smatra se pretečom evropske Laute. Ud se sastoji iz kruškastog šupljeg tela ili tela u obliku tikve i vrata zakrivljenog na vrhu. Broj žica nije potpuno standardizovan,
uobičajeno je da poseduje četiri para žica, mada registrovani su i Ud instrumenti sa pet ili šest parova žica. Proizvodi vibratorni zvuk koji odiše dramatičnošću i energijom.
Buzuki (bouzouki) je žičani instrument karakterističan za grčku
narodnu muziku. Početkom 1900-ih godina ga u južnu Evropu donose doseljenici iz Male Azije kada pod uticajem orijentalnog melosa nastaje rembetika muzički žanr u Grčkoj. Rembetika muzika postaje glavna
grčka folk narodna muzika, dok buzuki postaje njen glavni instrument. Reč "bouzouki" potiče od turske reči "bozuk" što znači "slomljeno" ili "modifikovano". Telo buzuki instrumenta podseća na telo saz instrumenta dok je vrat preuzet iz napolitanske mandoline. Ovaj
instrument spada u istu porodicu kao i mandolina i lauta i proizvodi oštar metalni zvuk sličan mandolini. Buzuki može imati tri ili četiri para žica.
Saz je žičani instrument karakterističan za tursku narodnu muziku,
smatra se direktnim pretkom grčkog buzuki instrumenta. Opšti oblik saza je sličan udu i buzuki, međutim razlika je u dimenzijama, telo saza je više duboko nego što je široko. Saz proizvodi neverovatno
rezonantan i prodoran zvuk. Na osnovu veličine instrumenta i dužine vrata razlikujemo tri vrste saza: najmanji najvišeg tonaliteta se naziva Cura saz (često korišćen od strane uličnih muzičara zbog malih dimenzjia i lakog transporta), Baglama ili Tambura je srednji saz,
dok je najveći saz sa najdubljim zvukom poznat kao Divan ili Meidan.
Rabab (rababa) ili arapska violina je žičani instrument karakterističan
za narodnu muziku Azije (Avganistan, Indija, Kina, Uzbekistan). Njegova pojava datira iz desetog veka i smatra se pretkom savremene violine. Reč "rabab" potiče od arapske reči "rebab" što znači "igra sa lukom".
Danas postoje dve vrste ovog instrumenta. Kabuli rabab ili češće samo rabab, sastoji se od kruškastog tela, koji je usvojen u Vizantiji kao Lira ili tela u obliku čamca, koji je usvojen u severnoj Africi a koga Arapi uvode u Španiju tokom jedanaestog veka i vrata duž koga se obično
protežu jedna do tri žice. Proizvodi izuzetno prodoran i vibrirajući zvuk.
Seni rabab ili češće samo rababa je manji od njegovog rođaka, sastoji se od okruglog tela i
tankog ali izduženog vrata, takođe, poseduje jednu do tri žice. Na svom donjem kraju poseduje nožice koje imaju funkciju postolja na koje se instrument oslanja, jer se nalazi u krilu
muzičara prilikom sviranja. Zvuk se proizvodi, kao i kod savremene violine prevlačenjem luka (slično gudalu) po žicama. Proizvodi zvuk sličan guslama.
Kanun (Kanoon) je žičani instrument karakterističan za arapsku i tursku umetničku muziku. Datira još od rane
civilizacije Mesopotamije i Egipta. Sastoji se od drvenog okvira oblika pravouglog trapeza, najčešće napravljenog od drveta platana, šljive, lipe ili ruže, u čijoj su
unutrašnjosti razapete žice, kojih ima 63 do 84. Drugi naziv mu je i turski klavir i predstavlja jedan od glavnih instrumenata turskog orkestra. Kanun u bukvalnom prevodu znači zakon, jer je glavnodirigujući u arapskom Takht ansamblu (ansambl sačinjen od akustičnih drvenih instrumenata).
Proizvodi smirujući i dirljiv zvuk nalik harfi i akustičnoj gitari.
Santur (santoor) je žičani instrument karakterističan za narodnu
muziku Indije, postoje mišljena da je nastao u Iraku, međutim, prema rečima indijsih muzikologa santur je izvorno indijski instrument. Sastoji se od šuplje trapezoidne kutije u čijoj je unutrašnjosti razapeto 100 žica, ove žice
su grupisane po četiri 25 puta. Muzičar proizbodi zvuk udarcima dva zakrivljena štapa, napravljena od drveta oraha, po žicama. Santur proizvodi neočekivano razigran ton slično cimbalu ili harfi, smatra se pretkom klavira zato što funkcionišu po veoma sličnom principu. U zavisnosti od
geografskog regiona santur ima različite nazive: u Kini se naziva Jang Kvin, u centralnoj Aziji Cimbale, u Iranu i Iraku Santoor, u Grčkoj Santoori, u Nemačkoj Hackbret, u Mađarskoj Cimbalom, dok se u Americi naziva Hammer Cimbalo.
Uopšteno svi žičani instrumenti koji proizvode vibrirajući zvuk se u orijentalnom (trbušnom) plesu prate takođe vibrirajućim pokretom (šimijem), pri čemu je favorizovan šimi kukovima. Prilikom interpretacije ovakve muzike od plesačice se zahteva izuzetna opuštenost i kontrola kukova, jer se kroz šimi provlače i drugi koraci kao što su kamila, razni krugovi i rotacije, zatim vrlo kratki akcenti, kao i sposobnost da se prekine i nastavi sa šimijem u veoma kratkom vremenskom intervalu (reda velicine polovina sekunde). Ovakva tehnika se u školi orijentalnog (trbušnog) plesa Aruena uči na naprednom nivou.
Udarački instrumenti:
Darbuka (Dumbek) je udarački instrument
arapskog porekla zemalja Bliskog istoka i severne Afrike. U najpribližnijem opisu to je bubanj oblika pehara, sastoji se od valjkastog (šupljeg) izduženog tela koje se pravi od gline, keramike ili metala i glave od kozije ili riblje kože ili u
savremenijoj varijanti od plastike. Može varirati u dimenzijama, takođe, obuhvata širok spektar tehnika za svranje. Postoji nekoliko sorti u zavisnosti od zvuka koji proizvode. Uopšteno kod svih bubnjeva ovog tipa razlikujemo dva najčešća i najizražajnija zvuka: Dum dubok ton,
proizvodi se udarcem u centaru bubnja i tak viši i lakši ton, proizvodi se udarcima po obodu bubnja. Muzičar svira rukama tj. prstima. Darbuka je svakako vodeći udarački instrument u orkestru, izuzetno je postao popularan i na zapadu zadnjih godina. U Egiptu se ovaj instrument
naziva Tabla, što može izazvati zabunu, jer je u Indiji Tabla naziv za potpuno drugačiju vrstu bubanja. Neki muzikolozi izjednačavaju darbuku sa dumbekom, dok drugi insistiraju na tome da je dumbek sorta darbuke
koja se više koristi u Turskoj i na Balkanskom poluostrvu.
Indijska Tabla je indijski udarački instrument, predstavlja
glavni instrument indijske muzike. Sastoji se od dva bubnja: desnog (koji svira desna ruka) poznatog i kao "Daian", napravljen je od drveta i manjih je dimenzija i levog većeg bubnja koji je poznat kao "Baian", koji je
napravljen od metala. Njihovom sinhronizacijom se dobija raznolik tip zvučnih efekata, samo Daian može proizvesti 12 različitih zvukova. Najupečatljivija karakteristika indijske table je prisustvo dva crna polja na svakom bubnju, predstavljaju mešavinu gume, čađi i gvožđa
i zahvaljujući njima ovi bubnjevi proizvode zvonke tonove.
Doholla (slika levo) je takođe arapski udarački instrument, predstavlja bas verziju darbuke.
Vrlo je slican darbuci samo što je većih dimenzija, poseduje deblju životinjsku kožu. Proizvodi prodorniji zvuk (kao "iz bureta"). U orkestru udara tempo i daje snagu kompoziciji.
Mazhar (slika desno) predstavlja udarački instrument karakterističan za
Persiju, Uzbekistan i Azerbejdžan. Sastoji se od drvenog rama kružnog oblika na čijoj je jednoj strani razapeta životinjska koža, dok se u samom obodu rama nalaze metalne činele. Instrument je izuzetno sličan Dairama i u zavisnosti od
geografskog regiona ima različite nazive: Daf, Ghaval, Gaval, Dayreh, Doira. Prilikom sviranja muzičar drži Mazhar obema rukama. Mazhar proizvodi šustav zvuk. Danas se često koristi u iračanskom klasičnom orkestru.
Daf (sinonimi: Gaval i Rikk) je udarački instrument, iz porodice Daira,
nacionalne muzike Azerbejdžana, Persije, Irana, Iraka, Sirije i Turske, smatra se pretkom zapadnih Daira. Sastoji se od drvenog rama, napravljenog od drveta oraha, na čijoj je jednoj strani razapeta koža od koze,
u unutrašnjem obodu rama su nanizani sitni metalni prstenovi, modernije varijante umesto kože imaju plastiku koja sprečava vlaženje instrimenta. Muzičar drži Daf obema rukama, prilikom sviranja doslovno "šamara" instrument. U zavisnosti od tehnike sviranja pored odsečnijih tonova Gaval
proizvodi i šuštav i zveketav zvuk.
Zills (Sagat) je udarački instrument Egipta i Turske, sličan po formi
i funkciji španskim kastanjetama, sastoji se od dva para činelica za svaku ruku po jedan, obično se stavljaju na palac i srednji prst. Može biti različitih veličina i uvek je bolje, ako ste početnik, učiti prvo sa manjim zils
instrumentom, jer može prouzrokovati upalu mišića. Proizvodi raznolik spektar tonova (šuštav, zvrnadav, odsečan viši i niži, zaglušujuću zvonjavu). Lepota i nesvakidašnjost ovog instrumenta leži upravo u činjenici da zils mogu svirati sami plesači u toku nastupa. Uglavnom se koristi da
upotpuni i pojača ritam pesme u toku plesnog izvodjenja, ili plesač čak može svirati tako da ulazi u kontra ritam pesme dopunjujući ga i proizvodeći zaista impresivan efekat. Plesači širom Evrope i Amerike poistovećuju Zils i Sagat misleći da su to dva naziva istog instrumenta, međutim,
postoji razlika u načinu izrade, građi i zvuku koji proizvode, izmedju ova dva rođaka. Zils je turski instrument dok je Sagat arapski, zapravo egipatski. Zils ima tanje zidove činelica i visoke kupolice, dok Sagat ima deblje zidove i niže kupolice, ove razlike prouzrokuju zvučne razlike
tokom sviranja. Zils ima šištaviji zvuk nakon udarca zils odzvanja 4-8 sekundi, Sagat proizvodi zvuk sličniji kastanjetama, nema toliko šuma i zvonjave, nakon udarca Sagat odzvanja 1-2 sekunde. Zilsom se lakše rukuje i glasniji je dok je za Sagat potrebno veće umeće.
Najstariji instrument tipa drvene kastanjete datira na period od pre 3300 godina pne,
prvi pronađeni ručni diskovi od metala su stari oko 1500 godina pne. U Antičkoj Grčkoj su pronadjeni bronzani diskovi slični Sagatu, dok je u srednjem veku definitivno došlo do razdvajanja Zilsa i Sagata,
kada su Grčka i Turska prihvatile odzvanjajući zvuk Zilsa, dok Egipat ostaje veran tradicionalnom tišem zvuku Sagata. Zils su svakako jedan od najinteresantnijih instrumanata istoka, prvi put dolaze u kontakt sa zapadom tokom 1800-ih godina od strane Ghawaze igrača, koji su po opisu ondašnjih
Evropljana i Amerikanaca, igrali takvom brzinom i žestinom da su Sagat instrumenti delovali kao zamagljeni produžeci njihovih ruku.
Izvođačka interpretacija udaračkih instrumenata od strane plesača je detaljnije opisana u tekstu perkusije.
Tradicionalni muzički ansambl arapskih zemalja poznat kao "Taht" je sastavljen pretežno iz sledećih instrumenata: Ud, Kanun, Daf, Rabab. Krajem 19. veka Rabab se zamenjuje zapadnom violinom, posle Prvog Svetskog rata Taht se postepeno proširuje, uvode se zapadni instrumenti, najviše gudački instrumenti iz porodice violine (Badia Masabni se velikim delom zalagala za ovo kombinovanje), što rezultuje u obogaćivanju tradicionalnog istočnog zvuka, pojavom novih muzičkih aspekata kompozicija. Ovaj napredak sa sobom povlači i napredak i razvoj orijentalnog (trbušnog) plesa kakav nam je danas znan.
Autor: Inessa Šesterikov Milićević u obradi literature i raznih izvora sa Interneta.